Паразит са?ырау??ла?тар тарататын тері ауруы
Обновлено: 11.05.2024
Биология | ЕНТ | ҰБТ| КТА | 2018ж. запись закреплена
Жалпақ құрттардың ішекқуыстылардан айырмашылығы – денесі екі қабаттан емес, үш қабаттан тұрады. Ұрықтың дамуы кезінде эктодерма мен энтодерма аралығынан аралық жасушалы қабат – мезодерма пайда болады. Мезодермадан әр түрлі мүшелер мен мүшелер жүйесі түзіледі. Дене жабынын цилиндр тәрізді жасушалардан тұратын жабын ұлпасы – эпителий қаптайды. Эпителий жасушаларында кірпікшелер бар. Еркін жүзетін жалпақ құрттардың (мысалы, ақ сұлама) жабын жасушаларында да кірпікшелі жасушалар бар. Паразиттік жолмен тіршілік ететін құрттардың дене жабынының құрылысы ерекше болады.
Сорғыш құрттар өкілі – бауырсорғыш, таспа құрттар өкілі – сиыр таспақұрты – нағыз паразиттер. Олардың эпителий ұлпасында жасушасы жоқ, оны тығыз түзіліс қаптайды. Ол түзіліс сірқабық деп аталады. Сірқабық қорғаныш және тірек қызметін атқарады.
Жалпақ құрттар типіндегі ағзалардың ішекқуыстыларда болмаған жаңа жүйесі бар. Жаңа жүйе зәршығару (қажетсіз заттарды бөлу) жүйесі деп аталады. Бұл – бұған дейін тірі ағзаларда болмаған жүйе.
Ақ сұлама – еркін жүзіп қимылдайтын, жалпақ құрттарға жататын кірпікшелі құрт. (Денесі кірпікшелі эпителий жасушаларымен қапталған дықтан, кірпікшелілер класына жатады.) Ол кірпікшелерінің көмегімен суда еркін жүзеді. Сұламаның дене қимылын реттейтін әр түрлі бұлшықеттері бар. Сыртқы қимылға сақиналы бұлшықеттер қатысады. Аралық қабат қимылын қиғаш бұлшықеттер реттейді. Ал ішкі қабаттағы қимыл бірыңғай салалы бұлшықеттер мен реттеледі. Кірпікшелі құрттардың аузы, асқорыту, зәршығару және жыныс мүшелері бар. Паразиттік жолмен тіршілік ететін жалпақ құрттардың көпшілігінде асқорыту жүйесі мүлде жойылып кеткен. Бұл құбылыс әсіресе таспа құрттардан байқалады.
Жалпақ құрттардың жүйке жүйесі дененің бас бөлігінде орналасады. Ол жүйке түйіндерінен басталып, денені бойлай екі бағана түзіп, созылып жатады. Екі бағананы көлденең орналасқан жүйкелер байланыстырады. Кірпікшелі құрттарда сезім мүшелері дами бастайды. Мысалы, ақ сұламаның қарапайым көзшелері бар. Сипап-сезу сезімталдығы едәуір арта түскен. Алайда бауырсорғыш, сиыр таспақұрттарында, паразитті тіршілік ететіндіктен, көз дамымаған.
Жалпақ құрт типіндегі ағзалардың барлығында қантарату және тынысалу жүйелері мүлде жоқ. Олардың тыныс алуына бүкіл денесі қатысады.
Жалпақ құрттар – қосжынысты (гермафродит) жәндіктер. Олардың жыныс жүйесінің құрылысы өте күрделі. Жалпақ құрттар жыныстық жағынан жетілуге дейін бірқатар дернәсілдік сатылардан өтіп, өзгеріспен дамиды. Мысалы, ақ сұлама жұмыртқадан дамып, піллә түзеді. Ол жыныссыз да, жынысты да жолмен көбейеді. Бауырсорғыштың дернәсілдері жұмыртқадан әр түрлі пішінде шығып, негізгі және аралық иелерде дамиды. Паразит жалпақ құрттардың жыныстық ұрпақтары – негізгі иеде, ал дернәсілдік ұрпақтары аралық иеде мекендейді. Таспа құрттар өкілі – сиыр таспақұртының негізгі иесі – сиыр. Оның денесінде жұмыртқадан дернәсілдің екі түріне ауысады: біріншісі – қармақшалы дернәсіл; екіншісі – таспақұрттың көзге байқалмайтын, мойынға жалғасқан басы бар кішкене көпіршігі – финна. Ересек таспақұрт негізгі иесі – адам денесінде өмір сүреді. Жалпақ құрттар – суда, топырақта, ағзалар денесінің сыртында және ішінде тіршілік ететін омыртқасыз паразит жануарлар. Бұлардың еркін тіршілік ететін түрлері ұсақ шаяншалар, құрттар және судағы жануарлардың қалдықтарымен қоректенеді. Паразиттік жолмен тіршілік ететін жалпақ құрттар, жануарлар мен өсімдіктер ағзасында әр түрлі аурулар туғызады. Халық шаруашылығына айтарлықтай зиян келтіреді. Сонымен бірге таспақұрттардың барлығы жануарлар мен адам өміріне зиян келтіреді. Ішекте өмір сүретін паразиттер – эндопаразиттер. Ал ағза денесінің сыртында паразиттік жолмен тіршілік ететін жәндіктер эктопаразиттердеп аталады.
Та?ырыбы: Са?ырау??ла?тар. Т?менгі сатыда?ы біржасушалы са?ырау??ла?тар. Зе? са?ырау??ла?тары.
Ма?саты: Са?ырау??ла?тар туралы м?лімет беру. Білім алушылар?а са?ырау??ла?тар неге б?лек д?ниеге жат?ызыл?анын т?сіндіру.
Міндеті: Білім алушылар?а са?ырау??ла?тар д?ниесін, оларды? жасушаларыны? ??рылысын, біршасушалы са?ырау??ла?тар?а ?андай са?ырау??ла?тар жататынын т?сіндіру, таныстыру.
??рал-жабды?тар: Са?ырау??ла?ты? на?пішіндері, суреттері, электронды к?рсетілмдер, флипчарт.
Саба? типі: Жа?а саба? т?сіндіру
І. ?йымдастыру кезе?і: Амандасу, т?гендеу
ІІ. Жа?а саба? т?сіндіру:
1. Жалпы сипаттамасы
2. Са?ырау??ла? жасушасыны? ??рылысы
3. Біржасушалы са?ырау??ла?тар
4. Зе? са?ырау??ла?тары
100 мы?нан астам т?рі бар. ?сімдіктерге т?н: ?анша тіршілік етсе, сонша ?се береді, ?оз?алмайды. Жануарлар?а т?н: дайын ?орекпен ?оректенеді, хитин жамыл?ысы сия?ты ?абы? болады.
Микология ?ылымы – са?ырау??ла?тарды зерттейтін ?ылым.
Жасушаны? сыртында ?атты ?абы?ы, ішінде цитоплазма, ядро, митохондрия, лизосама, рибосома.
?сімді жынысты жыныссыз
Біржасушалы са?ырау??ла?ты? мысалы ретінде ашыт?ы са?ырау??ла?тары жатады.
Олар бір жасушадан т?рады. Ашыт?ы са?ырау??ла?ы б?ршіктену ар?ылы тез к?бейеді. Жынысты к?бею кезінде екі ?сімді жасшалар ?осылады.
Зе? са?ырау??ла?тары да т?менгі сатыда?ы са?ырау??ла?тар?а жатады. Оларды? ??рылысын тек микроскоп ар?ылы к?руге болады. ?йде ?ннан жасал?ан та?амдарды? беті 2-3 к?н жабы? т?рса, бетін ж?мса? ма?та т?різді мукор са?ырау??ла?ыны? жіпшума?ы пайда болады. Ол т?ссіз бір жасуша. Пеницилл мен аспергилл зе? са?ырау??ла?тары болып табылады. Медицинада пенициллді? 2 т?рінен пениццлл д?рісін алады. Оны ?кпе ?абынуынан, дифтериядан, ревматизмнен ?олданады.
?сер етуші факторлар
№ 2 зертханалы? ж?мыс. Ашыт?ы ж?не зе? са?ырау??ла?тарыны? тіршілігін ба?ылау
ІІІ. Бекіту: зе? са?ырау??ла?тары медицинада д?рі-д?рмек ретінде, ?ымыз, с?т, шарап ашытып, нан пісіруде пайдаланылады. Оларды? зияны да бар: кротп, жеміс, д?нді да?ылдарды шірітеді. Адам ж?не ауыл шаруашылы? малдарына ауру ту?ызады.
ІV. Саба? ?орытындысы: Микроскоптармен т?менгі сатыда?ы са?ырау??ла?тарды ?арау
V. ?й тапсырмасы: 6 -7 параграфтарды о?ып, с?ра?тар?а жауап беру
Рустам Укибаев ![]()
запись закреплена
Жалпақ құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері
1. Гельментология зерттейді?(Паразит құрттарды)
2. Жалпақ құрттардың жалпы саны?(15000–нан астам)
3. Жалпақ құрттардың пішіні көбінесе? (Жапырақ немесе таспа тәрізді)
4. Жалпақ құрттардың басым бөлігі?(Паразит құрттар)
5. Сірқабықтың қызметі? (Қорғаныш және тірек)
6. Алғаш рет жалпақ құрттарда пайда болған жаңа жүйе? (Зәр шығару жүйесі)
7. Жалпақ құрттарда жоқ жүйе? ( Қантарату және тынысалу)
8. Жалпақ құрттардың асқорыту жүйесі?(Жұтқыншақ, ішектің ортаңғы бөлігі)
9. Жалпақ құрттар . жәндіктер? (Қостынысты(гермафродит)
10. Ақ сулама жұмыртқадан дамып түзеді? (Піллә)
11. Сорғыш құрттардың 2 сорғышы болады? (Аузында және бауырында)
12. Жалпақ құрттардың сыртқы қабаты тұрады?(3 қабаттан 1)эктодерма, 2)мезодерма, 3)энтодерма)
13. Паразиттік тіршілікке ерекше бейімделген таспа құрттар класының өкілі?(Сиыр цепені)
14. Ағза дененің сыртында паразиттік жолмен тіршілік ететін жәндіктер?(Эктопаразиттер)
15. Ішекте өмір сүретін паразиттер? (Эндопаразиттер)
16. Жәндік ішекке (сиыр цепені) қармаушасымен жабысып алатындықтан, оның 2-ші аты?(жабысқақ)
17. Мезодерма пайда болады? (Ұрықтың даму кезеңіндегі эктодерма мен энтодерма аралығынан)
18. Сиыр цепені тіршілік кезеңінде жұмыртқадан дернәсілдің 2 түріне ауысады?(Қармақшалы дернәсіл және финна)
19. Финна дегеніміз не? (Сиыр цепені таспа құртының көзге байқалмайтын шойынға жалғасқан басы бар кішкене көпіршігі)
20. Ересек таспа құртының негізгі иесі? (Адам)
21. Орыс ғалымы Виноградов 1891 жылы мысық сорғышынан туындайтын қан ауруды сипаттап жазды? (Описторхоз)
22. Адамның құрсақ қуысында және қуық ірі веналарында қан сорғыш айырденені туғызатын қауіпті ауруы? (цистозомоз)
23. Жалпақ құрттардың жүйке жүйесі дененің қай бөлігінде орналасқан? (Бас бөлігінде)
24. Сипап-сезу сезімталдығы едәуір дамыған кірпікшелі құрттар класының өкілі? (Ақ сулама)
25. Бауырсорғыштар қоретенеді?(Өтпен)
Жұмыр құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері
1. Жұмыр құрттардың денесі қапталған? ( Сірқабықпен(кутикула).
2. Жұмыр құрттарда болмайтын жүйе? (Тынысалу және қантарату)
3. Жіпше құрттардың барлығы ненің паразиті?(Өсімдіктердің)
4. Тері астында ауру тудыратын жұмыр құрт? (Суыртқы)
5. Бұлшықеттерде болатын жұмыр құрт? (Трихинелла)
6. Ішекте болатын жұмыр құрт? (Ішексорғы, үшкірқұрт)
7. Ішексорғы(аскарида) денесін қаптаған тығыз қабықша? (Тері- бұлшықет қапшығы)
8. Үшкірқұрттың аналь тесігінен кейінгі өте үшкір дене бөлігі? (құйрық)
9. Ішексорғы бөлген улы заттардан пайда болған ауру? (Бөсір(аскаридоз)
10. Дене пішіні біржасушалы қарапайымдыларға ұқсас жұмыр құрт түрлері? (Қылтыңбас, зымырақ, құрсақкірпікшелі)
11. Адамға зияны жоқ, бірақ бунақденелілердің денесінде паразиттік тіршілік ететін жұмыр құрт түрі? (Қылқұрт)
12. Суыртқының көп кездесетін жері? (Оңтүстік және Орта Азия)
13. Жұмыр құрттар көбінесе көбейеді? (Жұмыртқа арқылы)
14. Жұмыр құрттардың алғашқы қуыстылар деп аталу себебі?(Жұмыр құрттардың денесінің ішкі қабырғасы мен ішегінің аралығында түтік тәрізді қуыс алғаш рет осы жәндіктерде пайда болды)
15. Жұмыр құрт денесі қабықтан тұрады? (3.1)сыртқы-сірқабық;2)ортаңғы-гиподерма;3)астыңғы-бірыңғай салалы бұлшықет)
16. Жұмыр құрттардың сірқабықты тастауы?(Түлеу)
17. Жұмыр құрттардың жалпы саны?(20000)
18. Жұмыр құрттар неше класқа бөлінеді? (1)құрсақкірпікшелі;2)жұмыр құрттар;3)зымырақтар;4)қылқұрттар)
19. Жұмыр құрт деп аталуының себебі? (Денесі буылтықтарға бөлінбеген)
20. Орыс зоологы,саяхатшы А.П.Федченко 1868 жылы нені зерттеді? (Суырқының даму айналымын)
21. Көпжасушалы жәндіктердің ең кішкенесі? (Зымырақ құрт)
22. Суыртқының ұзындығы? (2 м)
23. Ішексорғының ішегі неше бөліктен тұрады? (3. Алдыңғы, ортаңғы және соңғы)
24. Ішексорғының аузында неше ерін бар? (3)
25. Жұмыр құрттарда қуысқа толы сұйықтық сыртқы ортамен?(Байланыспайды)
Буылтық құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшелігі
1. Буылтық құрттар типі деп аталу себебі? (Денесі көп буылтықтан тұрады)
2. Буылтық құрттардың жалпы саны? (9000-ға жуық)
3. Буылтық құрттар неше класқа жіктеледі?1)азқылтанақты құрттар;2)көпқылтанақты;3)сүліктер)
4. Буылтық құрттардың бұған дейінгі жәндіктерден негізгі ерекшелігі? (Дене қуысы 2-ші рет қайталануы)
5. Буылтық құрттарда алғаш рет пайда болды? (Тұйық қанайналым жүйесі)
6. Қажетсіз заттарды бөлетін әр буылтықта қандай мүше бар? (Зәр шығару жүйесі)
7. Соңғы қуыс? (Целом)
8. Целан дегеніміз не? (Көпжасушалы жәндік және жануарлар денесінің ішкі қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік)
9. Буылтық қурттарда ағзадағы қысымды реттеуге қатысады? (Целан)
10. Буылтық құрттардың қан тарату жүйесі? (Тұйық)
11. Буылтық құрттарда жақсы дамыған жүйе? (Қантарату)
12. Құрт жабынының астында қандай бұлшықеттер болады?(Сақиналы бұлшықет→бірыңғай салалы бұлшықет)
13. Жұтқыншақүсті, жүйке түйіні құрттың бас бөлігінде орналасқандықтан оны . деп те атайды?(ми)
14. Буылтық құрттар денесінің екі жағынан бойлай орналасқан айрықша қозғалыс мүшелерін?(Параподия)
15. Бас, тұлға және соңында аналь тесігі бар жәндіктер?(Буылтық құрттар)
16. Дара жынысты көпқылтанақты буылтық құрттар? (Нерелда, құмқазар)
17. Денесінде кірпікшелері бар дернәсілді қалай аталады? (Трохофора)
18. Сүлікте қылтанақтар? (Болмайды)
19. Сүліктің сорғыштары денесінің қай бөлігінде орналасқан? (Алдыңғы және соңғы ұшында)
20. Қан соратын сүліктің жұтқыншағынан бөлінетін арнаулы безі? (Гирудин) Гирудиннің қызметі?(Қанды сұйылтып, сорып тұрған жерінің қанының ұйымауын қамтамасыз етеді)
21. Жерқұрт немесе шұбалшаңдардың ең ірісі?(Австралиялық мегаснадес құрты)
22. 1850 жылы Ресейден Францияға медициналық мақсатта әкелінген сүлік саны? (100 млн-ға жуық)
23. Мезодерма қоршап тұрады? (Қуысқа толған сұйықтықты)
24. Буылтық құрттардағы жүйке түйіндері?(Әр сақинада екі-екіден жұтқыншақүсті және жұтқыншақасты жүйке түйіндері)
Білімділік: о?ушылар?а тері аурулары туралы жалпы ма?л?мат беру: Дамытушылы?:талдау,ойлау,салыстыру,?орытынды шы?ару,биологиялы? тілде с?йлей білу, шы?армашылы?пен ж?мыс істей алу ?абілеттерін дамыту;
Т?рбиелік: жеке бас гигиенасын са?тау?а – тері ауруларымен ауырмау?а, к?йген,?сікке шалды??ан кезде,к?н ?ткенде ал?аш?ы к?мекті к?рсете білу;?жыммен,топпен ж?мыс істей білуге, бас?а адамны? жауабын ты?дай білуге, адамгершілікке,е?бек ете білуге т?рбиелеу
Тері ауырулары туралы білімдері ны?айады.Тері ауыруларыны? т?рлері туралы біледі,олардан са?тану жолдары мен шыны?уды? ма?ызы туралы біледі.Ал?аш?ы к?мек к?рсету білуді ?йренеді.
Та?ырыпты ашу?а арнал?ан ?діс-т?сілдер
Жа?а материалды игеру,?ызы?ушылы?ты ояту.
Сыныпта психологиялы? ахуалды ?алыптастыру
Амандасу. рметті о?ушылар ?з-?зімізді реттеуден бастаймыз.Т?тас а?за болу ?шін не ?ажет? Ж?йке ж?йесі.Ас ?орыту ж?йесі.
?ан айналу ж?йесі.т.бАйт?ан о?ушылар шы?ып бір біріні? ?олын ?стап ше?бер болып т?рады.Я?ни біз т?тас а?замыз біреуі болмаса ?мір с?ру м?мкін емес.
Шатты? ше?беріне т?рып бір-біріне с?ттілік тілеу.
I.Тері оны? ??рылысы туралы білетіндігін білу
1.Бізді сырт?ы ортадан б?ліп т?ратын жамыл?ы (тері)
2.Адам терісі жылы ?анды жануарлар терісі сия?ты---?атысады(жылу реттеуге)
3.Ыдырау ?німдерін сырт?а б?ліп шы?аруды теріні? ?андай ?ызметі деп айтамыз?(зат алмасу)
4.Теріні? сырт?ы ?абаты? (зпидермс)
5.Д?некер ?лпасынан т?зілетін ?абаты не деп аталады? (дерма)
6.?алы?ды?ы 4мм-ге дейін болатын теріні? ?сті?гі ?абаты (эпидермс)
7.?рт?рлі рецепторлар?а бай теріні? т?сін аны?тайтын ?абаты? (эпидермс)
8.Тер, майбездері,шаш т?бірі,тырна? негізі бар ?абат? (дерма)
9.Тері бетін ж?мсартып,оны ??р?ап кетуден ж?не сырттан зиянды заттарды? енуінен са?тайтын ?абаты?(май бездері)
10.Тері туындысы,дермада т?бірі ж?не бос б?лігі ?зегі бар не ? (шаш)
11.Ты?ыз м?йізді пластинка,сауса?ты механикалы? за?ымданудан са?тайды?(тырна?)
12.Тер астында,май ?ор?а жиналатын жер (май клечаткасы)
13.Теріні? ?ыш?ыл беті нені жойяды? (микробтарды)
14.Тері ар?ылы т?улігіне ?анша су жо?алтады? (1,5 л)
15.Тері ар?ылы ?анша пайыз газ алмасады? (1 пайыз)
16.Тері жамыл?ысы ?алы? орналас?ан жер? (табан,жаурын арасы)
17.К?з айналасында?ы тері ?алы? ба? (жо? ж??а)
18.Тері капиллярларыны? ке?еюі мен тарылуы неден са?тайды? (сал?ындау мен ?ызудан)
ІІ.Саба?ты? та?ырыбы,ма?саты айтылып,сынып о?ушыларын 3 топ?а: т?рлі-т?сті ?а?аздар?а жазыл?ан та?ырып?а байланысты б?лу.
1 топ: Тері аурулары.Паразиттік са?ырау??ла?тар тудыратын ауырулар.?ышыма ?отыр.
2 топ: Тері гигиенасы Теріні шыны?тыру
3 топ: Жылу реттелу.К?н ?ткенде,тері к?йіп ?ал?анда ж?не ?сіген кезде к?рсетілетін ал?аш?ы к?мек.
?олдану 10 минут
?р топ ?з постерлерін ?ор?айды.Тпсырмаларды ?з с?здерін сызбаларын ?олдану ар?ылы т?сіндіреді.
Бекіту с?ра?тары:
1. Денені? сырт?ы жабыны.(тері)
2. Д?некер ?лпасыны? ты?ыз ?абаты (дерма)
3. Теріні? е? негізгі ?ызметін ата.(?ор?аныш)
4. Эпителий ?лпасынан т?зілген сырт?ы ?абат. (эпидермис)
5. Сауса? басын ?ор?айтын теріні? м?йізделген ??рамы (тырна?).
6. Теріні? жылу б?летін ?абаты.(шел)
7. Жынысты? жетілуді? ?серінен болатын ауру.(безеу)
8. ?отыр кене тудыратын ауру.(?ышыма ?отыр )
9. Паразит са?ырау??ла?тар ту?ызатын тері ауруы.(теміреткі )
10. ?айратты т?к.( са?ал)
11.Безеу ?ай жаста к?п болады оны? алдын алу?а болады ма?
12.?андай паразиттік са?ырау??ла?тар тудыратын ауыруларды білді??
13.?ышыма ?отырды?ды? алдын алу ?шін не істеуге болады?
14.Дене мен киім гигенасы деген не?
15.К?н ?ткенде ?андай к?мек к?рсетесі??
6. Шыны?у т?рлерін ата?
Адас?ан сандарды т?сына ?ой
Теріні? ?ызметі:1,3,5,7,9,11
Теріні? ??рылысы:2,4,6,8,10
Эпидермис 2. Жылу реттеу 3. На?ыз тері 4. Тыныс алу 5. Шел ?абаты 6. Сипап сезу 7. Тырна? 8. ?ор?аныш 9. Май бездері. 10. Ыдырау ?німдерін шы?ару 11. Шаш
Саба?ты? та?ырыбы: Са?ырау??ла?тар.Біржасушалы са?ырау??ла?тар.
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік: 1. Таби?атты? сырларын аша отырып, са?ырау??ла?тарды? т?рлерi туралы бiлiмдерін ке?ейтiп, ?штастыру.
Дамытушылы?: 2. О?ушыларды топ?а б?лiп, жеуге жарамды, жарамсыз ж?не улы са?ырау??ла?тар мен паразит са?ырау??ла?тар туралы ??ымдарын ке?ейту, дамыту, ал?ан бiлiмдерiн шы?дау.
Т?рбиелік: 3. О?ушыларды таби?атты с?юге т?рбиелеу, п?нге деген ?ызы?ушылы?ын арттыру?а баулу.
Саба?ты? т?рi: аралас саба?
К?рнекті ??ралдар: 6 - сынып о?улы?ы, плакаттар, суреттер, интерактивтi та?та, компьютер, А3, А4
П?наралы? байланыс: География
Саба?ты? барысы: I. ?йымдастыру кезе?i
II. ?й тапсырмасын тексеру
?ш топ?а о?ушыларды б?лемiз:
І топ: Жеуге жарамды са?ырау??ла?тар
ІІ топ: Улы са?ырау??ла?тар
ІІІ топ: Паразит са?ырау??ла?ы
Б?гінгі саба?ымызды? та?ырыбы: Са?ырау??ла?тарды? к?пт?рлілігі (ма?сатымен таныстыру)
Таби?атты? арайлансын ажары
Болмаса екен тартар оны? азабы
Таби?ат?а тазалы?ты тарту ет
Тар?амасын а? мен ??сты? базары – дей отырып Таби?ат – Ананы ?олымыздан келгенше аялап, са?таса? болаша?ымызды? ?лкен келешегi деп т?сiнiп, б?гiнгi саба?ымызды бастаймыз.
Жеуге жарамды са?ырау??ла?тар – ?озы??йры?( шампиньон) ??рамында ?арашiрiгi мол, ыл?алды топыра?та ?седi, орманда, шал?ынды?та, ба?ша ?сiмдiктерiнi? арасында кездеседi. Сонды?тан оны? к?дiмгi ?озы??йры?, шал?ынды? ?озы??йры?, орман ?озы??йры?ы деген т?рлерi бар. ?алпа?ыны? ?стi?гi бетi а?, асты??ы жа?ы ?атпарлы, ?ыз?ылт т?стi. ?алпа?ыны? диаметрi 15 см, дi?гегiнi? ?зынды?ы 10 см, енi 2 - 2, 5 см - ге жетедi. ??рамында 20 - 30% н?руыз, май, минералды заттар, д?румендер, микроэлементтерден – темiр, кальций, мырыш, йод, калий, фосфор бар, сонды?тан жеуге жарамды са?ырау??ла?тарды? 300 - ге жуы? т?рлерi белгiлi.
А? са?ырау??ла? ?айы?, емен, шырша, ?ара?ай, шамшат, ?ара?аш, ша?ан а?аштарыны? астында ?седi. ?айы? ма?ында ?скен са?ырау??ла? ?алпа?ыны? ?стi?гi бетiа?шыл - с?р?ылт, асты??ы жа?ы – а?, хош иiстi. ?сiп т?р?ан жерiне ?арай т?стерiде ??былмалы. Дi?гегiнi? ?зынды?ы 10 см, ?алпа?ыны? диаметрi 20 см.
?айы? са?ырау??ла?ы – ?айы?ды орманда топыра?ты? жылылы?ы 10 – 16 0 С - да, ыл?алдылы?ы 53 – 98 % - ?а жеткенде дами бастайды. Дi?гегiнi? биiктiгi 4 - 15 см, жуанды?ы 1 - 3 см, ?алпа?ыны? диаметрi 5 - 15 см, 10 к?н iшiнде терiп алмаса жеуге жарамсыз болып ?алады. ?айынны? тамырымен селбесiп микроза т?зедi, а?аш?а пайда келтiредi. Кептiрiлген са?ырау??ла?ты? ?уаттылы?ы баклажан мен ?арабидай наныны? ?уаттылы?ымен те? т?седi. ?айы? са?ырау??ла?ын кептiргенде ?араяды.
К?згi т?бiртек ( осенний опенок) - ?те тез ?седi, ??рамында су – 91, 4 %,
н?руыз - 2, 6 %, крахмал, ?ант - 3, 8 %, май - 0, 4%, т?з – 0, 8%, жасуны? - 0, 9%. Т?бiртегiнде а?т?стi жар?а?ты белдеушесi бар. ?уаттылы?ы с?бiз, орамжапыра?, ?ияр, ?ызаннан ?лде?айда жо?ары саналады, ол айранны? ?уаттылы?ымен парапар келедi.
Паразит са?ырау??ла?тар - тірі а?заларды? денесінде ?сіп жетіліп, тірі жасушаларды? а?залы? заттарымен ?оректенеді. Жазда ?р т?рлі ?сімдіктерді? жапыра?тарына аппа? ?н сеуіп таста?ан сия?ты болады. Оны? к?здік бидай, ?ара бидай саба?тарынан емен жапыра?тарына ма?та т?різді болып т?р?анын бай?ау?а болады. Б?л а??нта?са?ырау??ла?тарыны? жіпшума?тары. Олар ?сімдікті? жапыра?, саба?ына жіпшелерін жіберіп, жасушаны? а?залы? заттарымен ?оректенеді. Са?ырау??ла?тарды? к?птеген т?рі адам?а ж?не шаруашылы??а зиян келтіреді. Тірі а?заны? денесінде ?сіп жетіліп, тірі жасушаларды? а?залы? заттарымен ?оректенетін са?ырау??ла?тар паразит са?ырау??ла?тар деп аталады.
?алпа?шалы са?ырау??ла?ты? ??рлысы
1 – ?алпа?ша
2 – ?алпа?ша асты
3 – белдеуше са?ина
4 – т?бiртек
5 – т?бiртек жiпшесi
6 – жiпшума?
7 – жiпше
Са?ырау??ла?тарды? т?рлері
? Жеуге жарамды са?ырау??ла?тар
? Улы са?ырау??ла?тар
? Паразит са?ырау??ла?тар
Жеуге жарамды ?алпа?шалы са?ырау??ла?тарды теру кезiнде ?андай ережелердi са?тау ?ажет екенiн айты?дар
Жауабы: Са?ырау??ла?тарды тергенде жеуге жарамдысын улы т?рiнен ажырата бiлу керек. Терген кезде топыра?та к?рiнбей жататын жiпшума?ты за?ымдап алмас ?шiн, са?ырау??ла? т?бiрiнi? т?бiнен пыша?пен абайлап ?иып ал?ан ж?н.
ІІІ.
?алпа?шалы са?ырау??ла?ты? сырт?ы ??рлысын аны?тау
І?. Топты? ж?мыс
С?йкестендіру тесті
1. Симбиоз --Хлоропластары болма?анды?тан ж?рмейді
2. Микориза --Спора т?зілетін орын
3. Спорангий -Екі а?заны? пайдалы селбесуі
4. Микология -Са?ырау??ла?тарды? а?аш тамырымен селбесуі
5. Фотосинтез --Са?ырау??ла?тарды зерттейтін ?ылым
Саба?ты с?ра?тар ар?ылы бекіту
1. Са?ырау??ла?тарды зерттейтін ?ылым микология ХIХ ?. п. б.
2. Са?ырау??ла? жасушасында жиналатын ?оректiк ?ор затыны? атауы гликоген
3. Талшы?ы бар спораны? атауы зооспора
4. Споралар т?зiлетiн орын спорангий
5. Нан ашыту?а пайдаланылатын са?ырау??ла? ?антты
6. К?гiлдiр зе? са?ырау??ла?ыны? атауы пеницилл
7. Лимон ?ыш?ылы алынатын са?ырау??ла? аспергил
8. ?алпа?шалы са?ырау??ла?ты? жемiстi денесi неден т?рады? ?алпа?, т?бiртек
9. Са?ырау??ла?ты? ?сiмдiкпен селбесуi микориза
10. ?алпа?шалы ?ызыл т?стi улы са?ырау??ла? шыбынж?т
11. ?алпа?шалы са?ырау??ла?ты? топыра? iшiнде к?рiнбей жататын б?лiгi жiпшума?, жiпше
12. ?айы. ла? са?ырау??ла?ы улы ма, усыз ба? усыз
13. Бидай маса?ын за?ымдайтын паразит са?ырау??ла? ?арак?йе
14. Ж?герi собы?ында болатын паразит са?ырау??ла? ?арак?йе
?орытынды: Саба??а белсене аралас?ан, с?ра?тар?а жауап берген о?ушылар?а ба?а ?ойып, саба?ты ?орытындылаймыз.
?йге тапсырма: М?тiндi о?у, суреттермен ж?мыс жасау. ?ткен саба?ты ?айталап келу.
Сабақтың тақырыбы: Саңырауқұлақтардың көптүрлілігі (слайдымен)
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: 1. Табиғаттың сырларын аша отырып, саңырауқұлақтардың түрлерi туралы бiлiмдерін кеңейтiп, ұштастыру.
Дамытушылық: 2. Оқушыларды топқа бөлiп, жеуге жарамды, жарамсыз және улы саңырауқұлақтар мен паразит саңырауқұлақтар туралы ұғымдарын кеңейту, дамыту, алған бiлiмдерiн шыңдау.
Тәрбиелік: 3. Оқушыларды табиғатты сүюге тәрбиелеу, пәнге деген қызығушылығын арттыруға баулу.
Сабақтың түрi: аралас сабақ
Көрнекті құралдар: 6 - сынып оқулығы, плакаттар, суреттер, интерактивтi тақта, компьютер, А3, А4
Пәнаралық байланыс: География
Сабақтың барысы: I. Ұйымдастыру кезеңi
II. Үй тапсырмасын тексеру
Үш топқа оқушыларды бөлемiз:
І топ: Жеуге жарамды саңырауқұлақтар
ІІ топ: Улы саңырауқұлақтар
ІІІ топ: Паразит саңырауқұлағы
Бүгінгі сабағымыздың тақырыбы: Саңырауқұлақтардың көптүрлілігі (мақсатымен таныстыру)
Табиғаттың арайлансын ажары
Болмаса екен тартар оның азабы
Табиғатқа тазалықты тарту ет
Тарқамасын аң мен құстың базары – дей отырып Табиғат – Ананы қолымыздан келгенше аялап, сақтасақ болашағымыздың үлкен келешегi деп түсiнiп, бүгiнгi сабағымызды бастаймыз.
Жеуге жарамды саңырауқұлақтар – қозықұйрық( шампиньон) құрамында қарашiрiгi мол, ылғалды топырақта өседi, орманда, шалғындықта, бақша өсiмдiктерiнiң арасында кездеседi. Сондықтан оның кәдiмгi қозықұйрық, шалғындық қозықұйрық, орман қозықұйрығы деген түрлерi бар. Қалпағының үстiңгi бетi ақ, астыңғы жағы қатпарлы, қызғылт түстi. Қалпағының диаметрi 15 см, дiңгегiнiң ұзындығы 10 см, енi 2 - 2, 5 см - ге жетедi. Құрамында 20 - 30% нәруыз, май, минералды заттар, дәрумендер, микроэлементтерден – темiр, кальций, мырыш, йод, калий, фосфор бар, сондықтан жеуге жарамды саңырауқұлақтардың 300 - ге жуық түрлерi белгiлi.
Ақ саңырауқұлақ қайың, емен, шырша, қарағай, шамшат, қарағаш, шаған ағаштарының астында өседi. Қайың маңында өскен саңырауқұлақ қалпағының үстiңгi бетiақшыл - сұрғылт, астыңғы жағы – ақ, хош иiстi. өсiп тұрған жерiне қарай түстерiде құбылмалы. Дiңгегiнiң ұзындығы 10 см, қалпағының диаметрi 20 см.
Қайың саңырауқұлағы – қайыңды орманда топырақтың жылылығы 10 – 16 0 С - да, ылғалдылығы 53 – 98 % - ға жеткенде дами бастайды. Дiңгегiнiң биiктiгi 4 - 15 см, жуандығы 1 - 3 см, қалпағының диаметрi 5 - 15 см, 10 күн iшiнде терiп алмаса жеуге жарамсыз болып қалады. Қайынның тамырымен селбесiп микроза түзедi, ағашқа пайда келтiредi. Кептiрiлген саңырауқұлақтың қуаттылығы баклажан мен қарабидай нанының қуаттылығымен тең түседi. Қайың саңырауқұлағын кептiргенде қараяды.
Күзгi түбiртек ( осенний опенок) - өте тез өседi, құрамында су – 91, 4 %,
нәруыз - 2, 6 %, крахмал, қант - 3, 8 %, май - 0, 4%, тұз – 0, 8%, жасунық - 0, 9%. Түбiртегiнде ақтүстi жарғақты белдеушесi бар. Қуаттылығы сәбiз, орамжапырақ, қияр, қызаннан әлдеқайда жоғары саналады, ол айранның қуаттылығымен парапар келедi.
Паразит саңырауқұлақтар - тірі ағзалардың денесінде өсіп жетіліп, тірі жасушалардың ағзалық заттарымен қоректенеді. Жазда әр түрлі өсімдіктердің жапырақтарына аппақ ұн сеуіп тастаған сияқты болады. Оның күздік бидай, қара бидай сабақтарынан емен жапырақтарына мақта тәрізді болып тұрғанын байқауға болады. Бұл ақұнтақсаңырауқұлақтарының жіпшумақтары. Олар өсімдіктің жапырақ, сабағына жіпшелерін жіберіп, жасушаның ағзалық заттарымен қоректенеді. Саңырауқұлақтардың көптеген түрі адамға және шаруашылыққа зиян келтіреді. Тірі ағзаның денесінде өсіп жетіліп, тірі жасушалардың ағзалық заттарымен қоректенетін саңырауқұлақтар паразит саңырауқұлақтар деп аталады.
Қалпақшалы саңырауқұлақтың құрлысы
1 – қалпақша
2 – қалпақша асты
3 – белдеуше сақина
4 – түбiртек
5 – түбiртек жiпшесi
6 – жiпшумақ
7 – жiпше
Саңырауқұлақтардың түрлері
● Жеуге жарамды саңырауқұлақтар
● Улы саңырауқұлақтар
● Паразит саңырауқұлақтар
Жеуге жарамды қалпақшалы саңырауқұлақтарды теру кезiнде қандай ережелердi сақтау қажет екенiн айтыңдар
Жауабы: Саңырауқұлақтарды тергенде жеуге жарамдысын улы түрiнен ажырата бiлу керек. Терген кезде топырақта көрiнбей жататын жiпшумақты зақымдап алмас үшiн, саңырауқұлақ түбiрiнiң түбiнен пышақпен абайлап қиып алған жөн.
ІІІ.
Қалпақшалы саңырауқұлақтың сыртқы құрлысын анықтау
ІҮ. Топтық жұмыс
Сәйкестендіру тесті
1. Симбиоз ----------Хлоропластары болмағандықтан жүрмейді
2. Микориза --------Спора түзілетін орын
3. Спорангий ------Екі ағзаның пайдалы селбесуі
4. Микология ------Саңырауқұлақтардың ағаш тамырымен селбесуі
5. Фотосинтез -----Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым
Сабақты сұрақтар арқылы бекіту
1. Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым микология ХIХ ғ. п. б.
2. Саңырауқұлақ жасушасында жиналатын қоректiк қор затының атауы гликоген
3. Талшығы бар спораның атауы зооспора
4. Споралар түзiлетiн орын спорангий
5. Нан ашытуға пайдаланылатын саңырауқұлақ қантты
6. Көгiлдiр зең саңырауқұлағының атауы пеницилл
7. Лимон қышқылы алынатын саңырауқұлақ аспергил
8. Қалпақшалы саңырауқұлақтың жемiстi денесi неден тұрады? Қалпақ, түбiртек
9. Саңырауқұлақтың өсiмдiкпен селбесуi микориза
10. Қалпақшалы қызыл түстi улы саңырауқұлақ шыбынжұт
11. Қалпақшалы саңырауқұлақтың топырақ iшiнде көрiнбей жататын бөлiгi жiпшумақ, жiпше
12. Қайыңқұлақ саңырауқұлағы улы ма, усыз ба? усыз
13. Бидай масағын зақымдайтын паразит саңырауқұлақ қаракүйе
14. Жүгерi собығында болатын паразит саңырауқұлақ қаракүйе
Қорытынды: Сабаққа белсене араласқан, сұрақтарға жауап берген оқушыларға баға қойып, сабақты қорытындылаймыз.
Үйге тапсырма: Мәтiндi оқу, суреттермен жұмыс жасау. Өткен сабақты қайталап келу.
Читайте также: